Kolaż to szczególna forma utworu graficznego. Polega na tworzeniu kompozycji z różnych, w tym gotowych, elementów wizualnych np. fotografii, ilustracji lub tekstów innych autorów. Historia kolażu sięga początku XX wieku, kiedy to artyści awangardy m.in. Georgesa Braque’a i Pablo Picasso, zaczęli eksperymentować z włączaniem wycinków gazet, tkanin i rysunków do swoich obrazów kubistycznych.
W celu zilustrowania tego tekstu wykorzystałam fotografię wykonaną przez siebie w Muzeum Sztuki Nowoczesnej i Współczesnej w Sztokholmie, przedstawiającą kolaż autorstwa Pabla Picassa pt. Bouteille, verre et violon 1912-1913, do którego artysta użył wycinków z gazet z grafiką.
Prawo autorskie nie definiuje „kolażu”, ale należy przyjąć, że jest to rodzaj utworu plastycznego w rozumieniu art. 1 ust. 2 pkt 6 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych[1]. Jego specyfika polega na wykorzystaniu w autorskiej pracy, utworów osób trzecich, często w wybranych fragmentach, co prowadzi do zmiany ich kontekstu i znaczenia.
Czy można wykorzystywać utwory innych twórców w kolażu?
Wykorzystanie w kolażu fragmentów innych utworów wyklucza klasyfikację kolażu, jako utworu inspirowanego. Utwór inspirowany powstaje na skutek oddziaływania innego utworu np. poprzez przejęcie jego idei lub stylu. Przejęcie ustalonych elementów utworu stanowi przekroczenie granicy inspiracji.
Kolaż nie jest również utworem zależnym, ponieważ nie stanowi opracowania innego utworu, ale wykorzystuje jego fragment do stworzenia nowej całości o oryginalnym wyrazie i nowym znaczeniu. Użyte utwory są wykorzystane do realizacji oryginalnej koncepcji twórczej autora kolażu. Brak zatem zależności występującej między tworem pierwotnym a opracowaniem.
Kolaż nie jest również zbiorem utworów ani elementów, ponieważ stanowi nowy oryginalny utwór a nie ich zestawienie.
Dozwolony użytek
Dlatego uważam, że kolaż jest oryginalnym i osobnym gatunkiem twórczości i jako taki stanowi podstawę ograniczenia wyłącznych praw autorskich. Oznacza to, że autor utworu nie może sprzeciwić się jego wykorzystaniu w kolażu innego twórcy, który działa w ramach prawa cytatu. Podstawę prawną stanowi art. 29 Ustawy zgodnie z którym dozwolone jest przytaczanie w utworach stanowiących samoistną całość urywków rozpowszechnionych utworów plastycznych, fotograficznych a drobnych utworów w całości jeżeli jest to uzasadnione prawami gatunku twórczości.
Dodatkowo twórca kolażu o charakterze parodii, pastiżu lub karykatury może skorzystać z drugiej podstawy dozwolonego użytku wskazanej w art. 291 Ustawy. W doktrynie są spotkać można również bardziej rygorystyczne stanowiska dotyczące możliwości wykorzystania fragmentów innych utworów w kolażu.[2] To brak głośnych wyroków w tym zakresie prowadzi do wniosku, że ten gatunek twórczości nie budzi kontrowersji.
Komu przysługują prawa autorskie do kolażu?
Autorskie prawa majątkowe do kolażu przysługują jego autorowi, który na podstawie przepisów o dozwolonym użytku może korzystać z cudzych dzieł.
Zasady korzystania z utworów w ramach dozwolonego użytku
Korzystanie z cudzej twórczości jest dozwolone o ile przestrzegane są ustawowe zasady ich użycia. Po pierwsze kolaż sam w sobie musi twórczy, oryginalny i nowy. Równocześnie musi być wyrazem twórczości człowieka co wyklucza dozwolony użytek w ramach kompilacji utworów stworzonych przez generatywną sztuczną inteligencję.
W przypadku kolażu przyjęłabym ocenę, że twórczość kolażu nie może sprowadzać się wyłącznie do utworu cytowanego, ewentualnie do nieznacznej modyfikacji wykorzystywanego utworu. Każdorazowo będzie wymagane badanie relacji między utworem cytowanym a kolażem. Tą zależność celnie wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z 23.11.2004 r. (I CK 232/04, OSNC 2005, Nr 11, poz. 195), wyjaśniając, że „cytowany urywek lub nawet cały drobny utwór musi pozostawać w takiej proporcji do wkładu własnej twórczości, aby nie było wątpliwości co do tego, że powstało własne, samoistne dzieło”, następnie dodając, że „ze względu na różnorodność stanów faktycznych nie jest możliwe stworzenie ogólnej reguły, określającej proporcje utworu przejmowanego do utworu własnego, w każdym razie jednak, (…), cytat w stosunku do całości musi pełnić rolę podrzędną. Ocena, czy ze względu na rozmiar cytatu przejęcie jest dozwolone, musi być dokonana zatem w okolicznościach konkretnej sprawy”.
Wykorzystanie cudzego utworu w kolażu, zazwyczaj wiążę się z jego modyfikacją polegającą np. na wydzieleniu fragmentu, kadrowaniu, umieszczeniu fragmentu w nowym kontekście, zmianie znaczenia lub sensu. Są to skutki typowe dla tego gatunku twórczości. Uzasadniona jest ocena, że kolaż uzasadnia modyfikację utworu cytowanego w szerszym zakresie niż to ma miejsce przy cytatach uzasadnionych analizą krytyczną, wyjaśnieniem lub nauczaniem, gdzie utwór cytowany powinien być przytoczony bez zmian. W tym zakresie przytaczam stanowisko P. Ślęzak [3], który pisze, że „możliwość modyfikacji utworu należy łączyć wyłącznie z prawami gatunku twórczości. Przykładami sytuacji, w których cytowanie łączy się z modyfikacją cytowanego utworu, są: fotomontaż, kolaż, found fotage film.”
Jak prawidłowo opisać kolaż?
Aby uniknąć oskarżenia o naruszenie praw autorskich przestrzegaj zasad dozwolonego użytku:
- wskazuj autorów użytych utworów;
- podawaj źródła poszczególnych elementów.
Dobrym zwyczajem jest pełne ujawnienie pochodzenia elementów kolażu, co może pomóc w uniknięciu zarzutów naruszenia praw autorskich.
Elżbieta Figat-Michalak
radca prawny
[1] Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 04 lutego 1994r. Dz.U. z 2024 r. poz. 1297 ze zm.
[2] E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, wyd. 4, 2021
[3] P. Ślęzak (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, wyd. 1, 2017
0 komentarzy