Czy po pięciu latach prawo autorskie wraca do autora[1]?

Takie pytanie usłyszałam ostatnio od dwóch moich klientów. Obie sprawy dotyczyły sytuacji, w której została zawarta umowa przenosząca prawa autorskie do Scenariusza filmowego, ale w okresie 5 lat od dnia zawarcia umowy nie doszło do rozpowszechnienia Filmu[2], który miał powstać na jego podstawie.

Czy zatem spóźniony producent rzeczywiście traci prawo do Scenariusza ?

Prawo autorskie[3] wielokrotnie nakłada na nabywcę praw autorskich lub licencjobiorcę obowiązek rozpoczęcia korzystania z utworu w określonym czasie. Przepisy te mają działać mobilizująco na nabywcę lub licencjobiorcę. Podjęcie korzystania leży bowiem w interesie twórcy, który w tym celu udziela zgody lub przenosi prawo autorskie. Oprócz korzyści o charakterze osobistym, rozumianych jako dotarcie z twórczością do odbiorców, z rozpoczęciem korzystania z utworu mogą wiązać się korzyści majątkowe autora, jeżeli na jego wynagrodzenie składa się udział w zyskach z eksploatacji.

Utwór zależny

W pięcioletnim okresie powinno nastąpić rozpowszechnienie utworu zależnego, np. tłumaczenia lub ekranizacji. Zgonie z art. 2 ust. 3 Ustawy autor pierwowzoru może cofnąć zezwolenie na korzystanie z opracowania, jeżeli w ciągu pięciu lat od jego udzielenia nie doszło do rozpowszechnienia.[4]

Co do zasady Art. 2 Ustawy reguluje kwestie utworów zależnych. Biorąc pod uwagę relację między Scenariuszem a Filmem nie ulega wątpliwości, że ten drugi jest utworem zależnym wobec pierwszego. W przepisie mowa jest o cofnięciu zezwolenia. A zatem w mojej ocenie należy owo zezwolenie rozumieć jako udzielenie licencji. Co prowadzi do wniosku, że uzyskanie przez Producenta licencji do adaptacji Scenariusza może się wiązać z ryzykiem jej cofnięcia, po bezskutecznym pięcioletnim oczekiwaniu scenarzysty na premierę Filmu.

Nigdy jednak nie spotkałam się z sytuacją, w której producent filmowy zawierałaby umowę licencyjną do Scenariusza. Producenci zawsze dążą do zawarcia umowy przenoszącej prawa autorskie – i to zarówno do Scenariusza jako takiego, jak i do korzystania ze Scenariusza w ramach Filmu (zgodnie z art. 70 Ustawy).  Tak też było w obu sytuacjach, które stały się przyczynkiem dla tego artykułu.

Rozpowszechnianie utworu 

Zanim jednak przejdę do zagadnień dotyczących ściśle utworów audiowizualnych, omówię inny przepis, który wprowadza rygor rozpoczęcia eksploatacji utworu, tym razem w wymiarze dwu letniego terminu. Jest to art. 57 Ustawy, który określa sankcje związane z brakiem rozpowszechniania utworu przez nabywcę lub licencjobiorcę, w postaci:

1. rozwiązania lub odstąpienia od umowy przez autora, oraz
2. domagania się przez autora odszkodowania za szkodę wynikłą z braku rozpowszechnienia utworu, którego wysokość -w przypadku zawinionego uchybienia terminowi- stanowi dwukrotność wynagrodzenia twórcy.[5]

Czy zatem ten przepis może stanowić podstawę dla „powrotu praw autorskich”
do autora? Odpowiedź będzie twierdząca dla sytuacji w której autor przeniósł prawa a następnie odstąpił od umowy. Odstąpienie od umowy powoduje, że umowę uważa się za niezawartą a strony zwracają sobie to co świadczyły. A zatem do autora „wraca” prawo autorskie. Druga możliwość zachowania się autora to wypowiedzenie umowy. Jeżeli autor wypowie umowę licencyjną, oznacza to koniec możliwości korzystania z utworu przez licencjobiorcę. Zatem autor może udzielić licencji kolejnemu podmiotowi, co może to być rozumiane jako „powrót uprawnienia do autora”.[6]

Szczególne przepisy dotyczące utworów audiowizualnych

Czy jednak art. 57 Ustawy będzie miał zastosowanie do dwóch opisanych na wstępie sytuacji? Otóż nie – ponieważ umowa ze scenarzystą (co do zasady) nie dotyczy zobowiązania do rozpowszechnienia utworu – Scenariusza, ale jego opracowania – Filmu.

Na przeszkodzie staną również przepisy szczególne prawa autorskiego dotyczące utworów audiowizualnych, w tym przypadku art. 72 Ustawy. [7] Inaczej mówiąc art. 57 Ustawy nie ma zastosowania do utworów zależnych, w tym do utworów audiowizualnych.

Art. 72 Ustawy wprowadza co prawda ten sam pięcioletni termin na rozpoczęcie korzystania, ale dotyczy on Filmu i określa zupełnie inny skutek jego upływu. Mianowicie ten, że scenarzysta może udzielić zezwolenia (licencji) innemu podmiotowi (w tej sprawie producentowi) na wykorzystanie scenariusza. Skutek będzie taki, że zarówno pierwszy jak i drugi producent będą mogli wykorzystać Scenariusz.

Muszę tutaj dodać kolejne zastrzeżenie, że omawiany przepis jest ściśle powiązany z art. 70 prawa autorskiego i będzie miał zastosowanie do tych sytuacji, w których utwór – scenariusz jest zamawiany przez producenta do filmu. Jest to wyjątkowe rozwiąznie, w którym pomimo przeniesie na producenta prawa autorskich i zależnych na wszystkich polach eksploatacji, po 5 latach scenarzysta będzie uprawniony do udzielania zgody na korzystanie ze scenariusza. 

Radca prawny Elżbieta Figat-Michalak

[1] Jako autora rozumiem również każdego uprawnionego z tytułu autorskich praw majątkowych do utworu.

[2] Używam nazwy film dla określenie utworu audiowizualnego w rozumieniu Ustawy.

[3] Ustawa z dnia 04 lutego 1994r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, w tekście „Ustawa”.

[4] Art. 2. Ust. 5 Ustawy Twórca utworu pierwotnego może cofnąć zezwolenie, jeżeli w ciągu pięciu lat od jego udzielenia opracowanie nie zostało rozpowszechnione. Wypłacone twórcy wynagrodzenie nie podlega zwrotowi.

[5] Art. 57 Ustawy 1. Jeżeli nabywca autorskich praw majątkowych lub licencjobiorca, który zobowiązał się do rozpowszechniania utworu, nie przystąpi do rozpowszechniania w umówionym terminie, a w jego braku – w ciągu dwóch lat od przyjęcia utworu, twórca może odstąpić od umowy lub ją wypowiedzieć i domagać się naprawienia szkody po bezskutecznym upływie dodatkowego terminu, nie krótszego niż sześć miesięcy.

2.Jeżeli wskutek okoliczności, za które nabywca lub licencjobiorca ponosi odpowiedzialność, utwór nie został udostępniony publiczności, twórca może się domagać, zamiast naprawienia poniesionej szkody, podwójnego wynagrodzenia w stosunku do określonego w umowie o rozpowszechnienie utworu, chyba że licencja jest niewyłączna.

3. Przepisów ust. 1 i 2 nie stosuje się do utworów architektonicznych i architektoniczno-urbanistycznych.

[6] Komentarz dotyczy umowy licencji wyłącznej. W przypadku licencji niewyłącznych autor może udzielić zgody na korzystnie z utworu na tym samym polu eksploatacji nieograniczonej liczbie licencjobiorców.

[7] Art. 72 Ustawy Twórca utworu zamówionego do utworu audiowizualnego może, po upływie pięciu lat od przyjęcia zamówionego utworu, zezwolić na rozpowszechnianie tego utworu w innym utworze audiowizualnym, jeżeli w tym terminie nie doszło do rozpowszechnienia utworu audiowizualnego z jego utworem. Strony mogą skrócić ten termin.

Pozostawienie komentarza pod artykułem będzie uważane, za wyrażenie przez Panią/Pana zgody w rozumieniu art. 6 ust. 1. lit. a RODO na przetwarzanie danych osobowych w celu opublikowania Pani/Pana imienia i nazwiska lub „nick” jako autora zamieszczonego komentarza. Udzielona zgoda może być wycofana w każdym czasie poprzez kontakt na adres e-mail Kancelarii kontakt@radcaprawnyefm.pl lub poprzez usunięcia komentarza. Wskazuję, że wycofanie zgody pozostaje bez wpływu na zgodność z prawem przetwarzania, którego dokonano na podstawie zgody przed jej cofnięciem. Dane będą przetwarzane do czasu wycofania zgody.

Temat tantiem ostatnio gości na czołówkach portali internetowych. Jakiś czas temu aktorzy serialowego „Rancza” skarżyli się, że nie otrzymują tantiem z tytułu udostępnienia serialu na Netflix[1].  Z kolei aktualnie relacjonowany jest spór o wypłatę tantiem pomiędzy aktorami serialu paradokumentalnego a stacją telewizyjną (która również jest producentem serialu) [2].
Dlatego postanowiłam poświęcić temu tematowi odrębny wpis.

Tantiema

Czym w ogóle są tantiemy? Odpowiedź znajdziemy w Ustawie z dnia 04 lutego 1994r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej „Ustawa”) – chociaż termin ten nie występuje wprost w jej treści. Ustawa stanowi, że autor ma prawo do wynagrodzenia za korzystnie z jego utworu. Tantiemy są w istocie wynagrodzeniem należnym autorowi z tytułu korzystania z utworu jego autorstwa. Wchodzą w zakres autorskich praw majątkowych, które wyrażają się tym, że twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu, rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji (przeniesienie praw majątkowych) oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu (udzielenie licencji) art. 17 Ustawy.

Jeżeli jednak autor zdecyduje się na przeniesienie praw autorskich majątkowych na podmiot trzeci, ten staje się uprawniony do wykonywania praw majątkowych, w tym również do pobierania wynagrodzenia za korzystanie z utworu.

Zatem tantiemami będziemy nazywali wynagrodzenie należne uprawnionemu do autorskich praw majątkowych z tytułu korzystania z utworu. Przy czym zwykło się nazywać tantiemami to wynagrodzenie, które jest wypłacana za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Zatem jeżeli autor zawarł z organizacją zbiorowego zarządzania, dalej „OZZ”, umowę o zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi, to powierzone w zarząd utwory są licencjonowane za pośrednictwem tej OZZ, która wypłaci mu tantiemy. Natomiast w braku takiej umowy (lub na polach eksploatacji nie objętych umową z OZZ) autor będzie samodzielnie udzielał licencji – i w tym wypadku najczęściej wynagrodzenie umowne autora będzie określane jako opłata licencyjna.

Tantiemy za korzystanie z utworu audiowizualnego

Jak już wcześniej pisałam (https://radcaprawnyefm.pl/prawo-w-filmie-cz-9) Ustawa zawiera szczególne przepisy dotyczące utworu audiowizualnego. Regulują one również umowy zawierane przez producenta audiowizualnego o stworzenie utworu audiowizualnego, której skutkiem jest nabycie przez producenta wyłącznych praw autorskich do eksploatacji wkładów twórczych współautorów. w ramach utworu audiowizualnego jako całości.

Specyfika utworu audiowizualnego polega więc na tym, że prawa do tego utworu jako całości nabywa producent na podstawie umowy o współtworzenie filmu. Umowy takie zawierane są ze współtwórcami – reżyserem, scenografem, autorem muzyki oraz z wykonawcami tj. aktorami. Na rzecz producenta działa domniemanie ustawowe nabycia tych praw w zakresie koniecznym do korzystania z filmu jako całości. Producent finalnie posiada wyłączne prawa autorskie do utworu audiowizualnego. Te umowy takie zazwyczaj zawierają szczegółowe postanowienia o przeniesieniu wszystkich praw do wkładów twórczych na wszystkich polach.

Z punktu widzenia art. 17 i n. Ustawy – przeniesienie praw majątkowych skutkowałoby uzyskaniem przez producenta prawa do wynagrodzenia z tytułu korzystania z utworu audiowizualnego jako całości, gdyby nie szczególny przepis tj. art. 70 ust. 2(1) Ustawy. Przy czym wskazany przepis stanowi również podstawę wypłaty tantiem dla aktorów tj. artystów wykonawców, którzy przenoszą prawa pokrewne do artystycznego wykonania na producenta audiowizualnego (art. 87 Ustawy).

Wynagrodzenie ustawowe

Tantiemy są nazywane wynagrodzeniem ustawowym oraz dodatkowym. Dodatkowym, ponieważ przysługują współautorom i wykonawcom ponad ustalone z producentem wynagrodzenie umowne. Ustawowym, ponieważ podstawą do ich wypłaty jest przepis prawny tj. art. 70 ust. 2¹ Ustawy, który stanowi, że współtwórcy utworu audiowizualnego oraz artyści wykonawcy są uprawnieni do:

1)wynagrodzenia proporcjonalnego do wpływów z tytułu wyświetlania utworu audiowizualnego w kinach;

2)stosownego wynagrodzenia z tytułu najmu egzemplarzy utworów audiowizualnych i ich publicznego odtwarzania;

3)stosownego wynagrodzenia z tytułu nadawania utworu w telewizji lub poprzez inne środki publicznego udostępniania utworów;

4)stosownego wynagrodzenia z tytułu reprodukowania utworu audiowizualnego na egzemplarzu przeznaczonym do własnego użytku osobistego.

Jak wynika z powyższego, wynagrodzenie tantiemowe dotyczy ściśle wymienionych w tym przepisie pól eksploatacji. Lista jest zamknięta. Od razu jest widoczny brak otantiemizowania streamingu lub usług typu video on demand. Te formy eksploatacja polegają na czasowym udostępnieniu odbiorcy utworu, co może przypominać najem. Jednakże wypożyczenie następuje bez udziału nośnika, co uniemożliwia objęcie obowiązkiem zapłaty tantiem na podstawie pkt. 2 powyżej (pogląd taki w zakresie VOD wyraził M. Świętczak [w:]  Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. W. Machała, R. M. Sarbiński, Warszawa 2019, art. 70).  Wydaje się, że rozwój rynku usług streaming’owych i VOD spowoduje zmianę prawa i zobowiązanie podmiotów eksploatujących w ten sposób utwory do zapłaty dodatkowego wynagrodzenia współtwórcom i wykonawcom.

Zapłata tantiem

Obowiązek zapłaty tantiem obciąża podmiot, który korzysta z utworu audiowizualnego na otantiemizowanych polach eksploatacji. Roszczenie o zapłatę tantiem będzie więc kierowane do korzystającego a nie do producenta audiowizualnego.

Wypłata tantiem następuje za pośrednictwem właściwej organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub pokrewnymi. Jest to pośrednictwo ustawowe i obowiązkowe. W konsekwencji legitymację czynną do wystąpienia z roszczeniem o zapłatę należnych tantiem ma OZZ. Współtwórcy i wykonawcy mogą ich dochodzić za pośrednictwem OZZ. Właściwa OZZ reprezentuje interesy określonych autorów, wykonawców, producentów – ich lista znajduje się na stronie Ministerstwa[3].

Posumowanie

Wracając do dwóch przywołanych na początków spraw. Obowiązek odprowadzania tantiem wynika z Ustawy, która określa z jakich pól eksploatacji należy je uiścić. Zatem podmiot korzystający nie zapłaci tantiem, jeżeli korzysta na polu nieotantiemizowanym. Zatem źródłem wynagrodzenia za korzystanie na pomiętych przez Ustawę polach eksploatacji może być umowa między współtwórcą lub wykonawcą a producentem. To oczywiście wymaga zawarcia w umowie odpowiednich zapisów.

Natomiast druga przywołana przeze mnie sprawa jest bardziej skomplikowana, ponieważ porusza kilka kwestii. Po pierwsze telewizja (czyli korzystający, ale również w tym wypadku producent) twierdzi, że aktorzy nie podejmowali artystycznego wykonania tj. ich działania nie są artystycznym wykonaniem w rozumieniu Ustawy. Z drugiej strony powołuje się na zapisy umowy, w której zrzekli się tantiem. Ostatecznie w sprawie wypowie się sąd. Jednakże w mojej opinii obie kwestie zostaną rozstrzygnięte na korzyść wykonawców. Po pierwsze Ustawa daje podstawę dla uznania udziału aktorów w formatach paradokumentalnych za artystyczne wykonania (art. 85 Ustawy – Każde artystyczne wykonanie utworu lub dzieła sztuki ludowej pozostaje pod ochroną niezależnie od jego wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.). Po drugie prawo do wynagrodzenia ustawowego, o którym mowa w art. 70  ust. 2(1) Ustawy ma charakter niezbywalnego prawa podmiotowego – zatem umowne zrzeczenie się tego uprawnienia powinno zostać, co do zasady, uznane za nieważne. Poza tym zrzeczenie się tantiem w umowie między wykonawcą a producentem nie może mieć skutku wobec korzystającego z utworu audiowizualnego, ponieważ obowiązek ich zapłaty wynika z Ustawy – a nie z umowy. Zatem podmiot obowiązany do zapłaty tantiem winien je rozliczyć z właściwą OZZ a ta z wykonawcą.

r.pr. Elżbieta Figat-Michalak

[1] https://www.spidersweb.pl/rozrywka/2020/12/01/netflix-ranczo-tantiemy-bogdan-kalus-jacek-kawalec/

https://wmeritum.pl/netflix-nie-zaplaci-aktorom-serialu-ranczo-tvp-nie-pozostawia-watpliwosci/332890

[2] https://kultura.onet.pl/film/wiadomosci/sebastian-watroba-na-wojnie-z-zasp-i-tvn-to-przestepcze-dzialanie/v2hzwg4?fbclid=IwAR3SniZsIDzXe_9sqAKo1PTRp9JeWCBq_CHYIBxUdkwuuLas5qianAOM_qs

[3] http://www.prawoautorskie.gov.pl/pages/strona-glowna/zbiorowe-zarzadzanie/organizacje-zbiorowego-zarzadzania.php

Pozostawienie komentarza pod artykułem będzie uważane, za wyrażenie przez Panią/Pana zgody w rozumieniu art. 6 ust. 1. lit. a RODO na przetwarzanie danych osobowych w celu opublikowania Pani/Pana imienia i nazwiska lub „nick” jako autora zamieszczonego komentarza. Udzielona zgoda może być wycofana w każdym czasie poprzez kontakt na adres e-mail Kancelarii kontakt@radcaprawnyefm.pl lub poprzez usunięcia komentarza. Wskazuję, że wycofanie zgody pozostaje bez wpływu na zgodność z prawem przetwarzania, którego dokonano na podstawie zgody przed jej cofnięciem. Dane będą przetwarzane do czasu wycofania zgody.